سابقه گزينش بومي در نظام آموزش عالي ایران به سال 1365 برمي گردد كه تا سال 1368 ادامه يافت. در آن سالها تمامي استانهاي كشور (به جز تهران) به 8 ناحيه تقسيم شدند و بومي گزيني در سالهاي ابتدايي اجرا تنها در قالب ناحيه اي مطرح بود. كليه داوطلباني كه محل اخذ مدرك دو سال آخر متوسطه آنان در يكي از اين ناحيه ها بود، بومي آن ناحيه محسوب مي شدند. كاردان فني برق-الكترونيك در گروه علوم رياضي و فني، پرستاري و مامايي در گروه علوم تجربي و همه رشته هاي دبيري در گروه علوم انساني، برخي از رشته هاي بومي بود.
پژوهشها و بررسي هايي سال هاي 1365 تا 1369 انجام گرفت و اطلاعات ارسالی دانشگاهها و مراكز آموزش عالي به وزارت فرهنگ آموزش عالي وقت حاكي از اين امر بود كه مشكلات اموزشي دانشگاهها از قبيل مشروطي، اخراجي و افت تحصيلي دانشجويان در آن سالها از يك سو و نداشتن يا نامناسب بودن خوابگاهها و عدم دسترسي به حداقل امكانات رفاهي لازم دانشجويان، فشار رواني پذيرفته شدن در مكاني دور از محل زندگي و خانواده و اثرات رواني و اجتماعي منفي ناشي از آن از سوي ديگر، با يكديگر مربوط بوده و باعث افت تحصيلي دانشجويان شده است.
در سال 1369 با توجه به گسترش رشته‌هاي تحصيلي و ماهيت هر رشته و توسعه مراكز آموزش عالي در سطح كشور، طرحي در شوراي عالي انقلاب فرهنگي به تصويب رسيد كه باعث تغييرات عمده در گزينش بومي شد.
از جمله اين تغييرات اين بود كه رشته ها به چهار دسته رشته هاي استاني، ناحيه اي، قطبي و كشوري تقسيم شدند و ملاك تعيين بومي بودن، محل اخذ مدرك تحصيلي سه سال آخر دوره متوسطه براي داوطلبان بود. هر چند طي سالهاي بعد اين طرح تغييرات بسيار جزئي داشت، ولي اصل گزينش بومي كنوني را ميتوان از نتايج مصوبه مذكور دانست.
مهمترین اهداف بومي گزيني:
1- كاهش مشكلات اقامتي و معيشتي دانشجويان و دانشگاه (نظير مشكل كمبود خوابگاه، افت تحصيلي ناشي از دوري خانواده و مشكلات اقتصادي)؛
2- كاهش مهاجرت هاي درون كشوري؛
3- گزينش بومي باعث خواهد شد تا داوطلبان هر ناحيه با امتيازات در نظر گرفته شده، بتوانند از امكان قبولي بيشتر، در رشته‌هاي واقع در استان بومي خود بهره‌مند شوند.
تعيين استان بومي
اولين مرحله در انجام گزينش بومي، تعيين استان بومي هر داوطلب است و براي تعيين استان بومي هر داوطلب، در صورتي كه محل اخذ مدرك تحصيلي سه سال آخر دوره متوسطه براي داوطلبان نظام قديم و محل اخذ مدرك پيش دانشگاهي و دو سال آخر دبيرستان براي داوطلبان نظام جديد در يك استان باشد، داوطلب بومي آن استان تلقي مي شود، و در صورتي كه محل اخذ مدرك تحصيلي سه سال آخر داوطلبي در يك استان نباشد، استان محل تولد داوطلب به عنوان استان بومي وي در نظر گرفته مي‌شود.
مثال
| استان سال آخر تحصيلي: استان تهران | استان بومي: استان يزد |
| استان دو سال آخر تحصيلي: استان خراسان رضوي | |
| استان سه سال آخر تحصيلي: استان خراسان رضوي | |
| استان تولد: استان يزد |
داوطلباني كه سه سال آخر محل تحصيل را در خارج از كشور گذرانده اند، استان محل تولد، استان بومي اين گونه داوطلبان تلقي خواهد شد. داوطلباني كه سه سال آخر محل تحصيل را خارج از كشور گذرانده اند و همچنين استان محل تولد ايشان نيز خارج از كشور بوده است، استان بومي اين قبيل داوطلبان تهران خواهد بود. استان بومي فارغ التحصيلان دوره هاي كارداني آموزشكده‌هاي فني و حرفه اي بر اساس استان سه سال آخر تحصيل دوره آموزش متوسطه (سال اول، دوم و سوم) تعيين مي شود.
براي داوطلبان سهميه ايثارگر و رزمنده، گزينش بومي اعمال نمي شود. ناحيه بومي و قطب بومي هر داوطلب با توجه به استان بومي وي و بر اساس جداول نواحي بومي و قطب هاي بومي جداول مربوطه تعيين مي‌شود.
گزينش بومي در دوره هاي مختلف
1) دوره روزانه : در دوره روزانه با توجه به ماهيت رشته ها و درصد پوشش آن در استانهاي مختلف، گزينش بومي از نوع بومي استاني، بومي ناحيه اي و بومي قطبي ارائه مي شود. همچنين چنانچه رشته اي در تعداد معدودي از دانشگاهها ارائه شود، گزينش بومي بر آن اعمال نمي شود و نوع گزينش آن كشوري است. نوع گزينش رشته ها در دوره روزانه در دفترچه راهنماي انتخاب رشته آزمون سراسري(دفترچه شماره 2) در ابتداي كد رشته محل ها ارائه مي شود.
دسته بندي رشته هاي تحصيلي بر حسب گزينش بومي
الف) رشته‌هاي استاني: رشته‌هايي هستند كه در اكثر استانها گسترش داشته و از نظر كاربردي نيز فارغ‌التحصيلان آن رشته ها نياز استان را تأمين مي‌كنند.
ب) رشته‌هاي ناحيه‌اي: از مجموع چند استان مجاور يك ناحيه بومي تعيين مي‌شود. رشته‌هايي ناحيه‌اي هستند كه در اكثر استانها وجود نداشته، ولي در چند استان مجاور كه به عنوان يك ناحيه تلقي مي‌شوند موجود هستند.
جدول (الف) دسته بندي نواحي بومي كشور
| نواحي بومي | استانهاي تابعه | |
| ناحيه يك | (1) | تهران ـ زنجان ـ سمنان ـ قزوين ـ قم ـ مركزي - البرز. |
| ناحيه دو | (2) | آذربايجان شرقي ـ آذربايجان غربي ـ اردبيل . |
| ناحيه سه | (3) | اصفهان ـ چهارمحال و بختياري ـ يزد . |
| ناحيه چهار | (4) | سيستان و بلوچستان ـ كرمان . |
| ناحيه پنج | (5) | بوشهر ـ فارس ـ كهكيلويه و بويراحمد ـ هرمزگان. |
| ناحيه شش | (6) | كردستان ـ كرمانشاه ـ همدان. |
| ناحيه هفت | (7) | ايلام ـ خوزستان ـ لرستان. |
| ناحيه هشت | (8) | خراسان رضوي ـ خراسان شمالي ـ خراسان جنوبي. |
| ناحيه نه | (9) | گلستان ـ گيلان ـ مازندران. |
ج) رشته‌هاي قطبي: از مجموع چند ناحيه، يك قطب بومي ايجاد مي شود. رشته‌هايي قطبي هستند كه در اكثر نواحي وجود ندارند، ولي در چند ناحيه مجاور كه به عنوان يك قطب تلقي مي‌شود، موجودند.
جدول (ب) دسته بندي قطبهاي بومي:
| قطبهاي بومي | استانهاي تابعه | ناحيه موجود در هر قطب | |
| قطب يك | (1) | تهران ـ زنجان ـ سمنان ـ قزوين ـ قم ـ گلستان ـ گيلان ـ مازندران ـ البرز ـ مركزي . | ناحيه (1) + ناحيه (9) |
| قطب دو | (2) | خراسان جنوبي ـ خراسان رضوي ـ خراسان شمالي ـ سيستان و بلوچستان ـ كرمان. | ناحيه (8) + ناحيه (4) |
| قطب سه | (3) | آذربايجان شرقي ـ آذربايجان غربي ـ اردبـيل ـ كردستان ـ كرمانشاه ـ همدان. | ناحيه (2) + ناحيه (6) |
| قطب چهار | (4) | اصفهان ـ ايلام ـ چهارمحال و بختياري ـ خوزستان ـ لرستان ـ يزد. | ناحيه (3) + ناحيه (7) |
| قطب پنج | (5) | بوشهر ـ فارس ـ كهكيلويه و بويراحمد ـ هرمزگان. | ناحيه (5) |
د) رشته هاي كشوري: شامل رشته هايي است كه در اكثر قطبهاي كشور وجود ندارند و تنها در معدودي از دانشگاهها ارائه مي شوند؛ به عنوان نمونه، گزينش بومي براي تمامي رشته هاي گروه آزمايشي هنر در دوره روزانه با توجه به ظرفيت بسيار كم آنها، در مقايسه با ساير گروهها، اعمال نمي شود و در نتيجه نوع گزينش آن كشوري است.
با توجه به مواردي كه عنوان شد، داوطلب براي آنكه بداند در دوره روزانه، بومي كدرشته اي وجود دارد يا نه، بايد:
- ابتدا به نوع گزينش رشته توجه کند (نوع گزينش رشته ها در دفترچه راهنماي شماره 2 آزمون سراسري تحت عنوان جدول رشته هاي تحصيلي ارائه شده است).
- استان بومي خود را كه با توجه به مطالب ارائه شده قبلي تعيين و در كارنامه داوطلب درج شده است در نظر بگيرد.
- اگر نوع گزينش بومي رشته، استاني است، داوطلب در اين رشته فقط در دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالي واقع در استان بومي خود، بومي خواهد بود.
- اگر نوع گزينش بومي رشته ناحيه اي است، داوطلب در اين رشته در دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالي واقع در استان بومي خود و هم استانهاي هم ناحيه با استان بومي خود، بومي محسوب خواهد شد.
- اگر نوع گزينش بومي رشته قطبي است، داوطلب در اين رشته در دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالي واقع در استان بومي خود و استانهاي هم قطب با استان بومي خود، بومي محسوب خواهد شد.
- اگر نوع گزينش رشته كشوري است،گزينش بومي اعمال نخواهد شد.
تذكر مهم: اگر گزينش يك رشته محل بومي (استاني، قطبي يا ناحيه‌اي ) باشد، اين نكته به اين مفهوم نيست كه فقط داوطلبان بومي اجازه انتخاب آنها را دارند؛ بلكه شانس قبولي داوطلبان بومي در اين رشته محل بيشتر از ساير داوطلبان غير بومي است.
براي روشن تر شدن موضوع، مثالي از تأثير گزينش بومي در افزايش ياكاهش شانس قبولي داوطلبان ارائه مي شود:
مثال1: فرض كنيد كه داوطلبي در گروه آزمايشي علوم رياضي و فني، بومي استان يزد باشد و متقاضي رشته مهندسي معماري است. نوع گزينش رشته معماري ناحيه اي است و با توجه به اينكه استان بومي داوطلب يزد است و يزد هم ناحيه با استانهاي اصفهان و چهارمحال بختياري است (طبق جدول دسته بندي نواحي كشور)، لذا اين داوطلب در رشته مهندسي معماري، بومي استان خود و هم بومي استانهاي اصفهان و چهارمحال بختياري خواهد بود؛ ولي براي رشته مهندسي معماري دانشگاه زنجان، با توجه به اينكه استان زنجان هم ناحيه با استان يزد نيست، غير بومي محسوب خواهد شد.
مثال2: فرض كنيد كه داوطلبي در گروه آزمايشي هنر، بومي استان يزد است و متقاضي رشته صنايع دستي است. از آنجا كه نوع گزينش رشته مذكور كشوري است، لذا گزينش بومي براي اين رشته اعمال نخواهد شد؛ پس انتخاب رشته صنايع دستي دانشگاه يزد نسبت به دانشگاه زنجان موجب افزايش قبولي داوطلب نخواهد بود و در اين قبيل رشته ها وضعيت علمي هر يك از داوطلبان تعيين كننده خواهد بود.
ميزان پذيرش بومي رشته ها در دوره روزانه :
رشته ها در دوره روزانه به دو دسته پرمتقاضي و كم‌متقاضي تقسيم مي شوند. پس از كسر 20 درصد سهميه ايثارگران بقيه ظرفيت به صورت ذيل به ساير داوطلبان اختصاص مي‌يابد:
ميزان پذيرش بومي در رشته هاي پرمتقاضي دوره روزانه، با توجه به اينكه نگاه مهندسي در آنها كمتر است، تعديل شده است.
اين رشته ها عبارتند از: رشته‌هاي مهندسی برق، مكانيك، مهندسي كامپيوتر، مهندسی عمران، مهندسي معماري و صنايع در گروه آزمايشي علوم رياضي و فني، رشته‌هاي پزشكي، دندانپزشكي، داروسازي و دامپزشكي در گروه آزمايشي علوم تجربي و رشته‌هاي حقوق، روانشناسي و حسابداري در گروه آزمايشي علوم انساني.
در اين قبيل رشته ها، حدود 60 درصد ظرفيت هر رشته محل به صورت گزينش بومي و حدود 40 درصد به صورت گزينش آزاد انجام مي شود.
در ساير رشته‌هاي آزمون سراسري، ميزان پذيرش بومي در دوره روزانه حدود 80 درصد است و در حدود 20 درصد ديگر گزينش به طور آزاد صورت خواهد پذيرفت .
اگر داوطلبي بومي كدرشته اي نباشد به معناي عدم قبولي وي نيست؛ بلكه به اين معناست كه از شانس كمتري نسبت به داوطلبان بومي برخوردار است.
داوطلبان بايد به وضعيت علمي خود نيز توجه داشته باشند؛ به اين معنا كه اگر براي كدرشتهاي بومي محسوب شوند، به معناي قبولي قطعي آنان نخواهد بود؛ مثلاً اگر داوطلبي بومي استان تهران يا يكي از استانهاي واقع در ناحيه يك باشد و رتبه كشوري بالاي 20000 در زيرگروه يك گروه آزمايشي علوم رياضي و فني كسب کرده باشد، بومي رشته مهندسي برق در دوره روزانه دانشگاههاي شهر تهران خواهد بود؛ ولي از آنجا كه رقابت در رشته مذكور بالاست، شانس قبولي داوطلب مورد نظر در رشته مذكور در سطح تهران بسيار پايين خواهد بود.
تقدم در انتخاب رشته داوطلبان موجب افزايش شانس قبولي آنان نمي شود؛ به عبارت ديگر، اگر داوطلبي با وضعيت علمي پايين تر، كد رشته اي را در انتخاب هاي اوليه، درج کند و داوطلبي ديگر با وضعيت علمي بالاتر همان كدرشته را در انتخاب هاي آخر درج کند، شانس قبولي داوطلب اول افزايش نخواهد يافت؛ بلكه كليه داوطلبان، چه در انتخاب اول و چه در انتخاب آخر، بر اساس وضعيت علمي، سهميه و استان بومي و موارد ديگر كه در دفترچه راهنماي شماره 2 آزمون سراسري سال 1393 درج شده است، گزينش خواهند شد.
1-2) دوره نوبت دوم (شبانه):
نوع گزينش بومي كليه رشته محلهاي نوبت دوم از نوع استاني است و پس از كسر 20 درصد سهميه ايثارگران، بقيه ظرفيت، يعني حدود 80 درصد ظرفيت رشته‌هاي نوبت دوم ،به داوطلبان بومي هر استان تعلق خواهد گرفت و حدود 20 درصد به داوطلبان آزاد اختصاص مي‌يابد.
2-2) دوره غير انتفاعي:
كليه رشته محلهاي مؤسسات غير انتفاعي به صورت بومي ناحيه‌اي گزينش مي‌شوند؛ بدين معنا كه حدود 80 درصد ظرفيت رشته محلهاي اين دوره به بوميان نواحي مربوط (پس از كسر 20 درصد سهميه ايثارگران) و بقيه به داوطلبان آزاد اختصاص دارد.
3-2) دوره نيمه حضوري:
كليه رشته محل هاي نيمه حضوري استاني تلقي مي‌شوند و حدود 80 درصد ظرفيت به داوطلبان بومي هر استان (پس از كسر 20 درصد سهميه ايثارگران) و بقيه به داوطلبان آزاد اختصاص مي‌يابد.
4-2) دوره مجازي و پرديسهاي خودگردان:
كليه رشته محلهاي مجازي و پرديسهاي دانشگاهي، كشوري تلقي مي‌شوند و گزينش بومي در آنها اعمال نمي‌شود؛ لذا بقيه ظرفيت پس از كسر ظرفيت سهميه ايثارگران (20 درصد) به نسبت تعداد داوطلبان هر يك از مناطق سه گانه (منطقه يك، دو و سه ) و خانواده شهدا در هر رشته محل اختصاص مي‌يابد.
5-2) دوره پيام نور:
كليه رشته‌هاي دانشگاه پيام نور به صورت بومي شهرستان(حدود 70 درصد بومي شهرستان و حدود 30 درصد بقيه به شهرستانهاي تحت پوشش مؤسسه پذيرنده) است. داوطلبان در زمان انتخاب رشته بايد به اين نكته توجه کنند كه كد رشته محلهاي پيام نور را با توجه به شهر اقامت يا تولد يا شهر يكي از سه سال آخر تحصيل از جدول مخصوص كه در پيوست دفترچه راهنماي انتخاب رشته(دفترچه شماره 2) ارائه شده است انتخاب کنند؛ در غير اين صورت، از گزينش نهايي در اين قبيل رشته ها حذف مي شوند.
گزينش در تمامي رشته محل‌ها اعم از متمركز و نيمه متمركز با توجه به دوره مربوط (روزانه، نوبت دوم(شبانه)، غيرانتفاعي، پيام نور، مجازي، پرديس هاي دانشگاهي) بر اساس مطالب ارائه شده در اين گزارش صورت مي‌پذيرد.
در آزمون سراسري سال 1393 ، گزينش تمامي رشته محلهاي مربوط به پرديسهاي دانشگاهي (مانند رشته محلهاي پرديس خودگردان دانشگاههاي صنعتي شريف و اميركبير در گروه آزمايشي علوم رياضي و فني) و پرديسهاي خودگردان دانشگاههاي علوم پزشكي (شامل تمامي رشته‌هاي پزشكي، دندانپزشكي، داروسازي و ... ) به صورت متمركز و بدون انجام مصاحبه يا آزمون علمي و .... صورت مي‌پذيرد و تنها ملاك‌هاي پذيرش، انجام گزينش به روش كشوري و نمره كل داوطلب در زير گروه مربوط است.
تمامي داوطلبان استفاده كننده از سهميه‌هاي ايثارگران، رزمندگان و خانواده شهدا براي پذيرش در هر رشته محل بايد حد نصاب قبولي گزينش آزاد را كسب کنند. در تمامي رشته محل‌ها حد نصاب داوطلبان سهميه رزمندگان 75 درصد گزينش آزاد، خانواده شهدا 80 درصد گزينش آزاد و داوطلبان سهميه‌هاي ايثارگران در تمامي رشته محل‌ها (به جز رشته محلهاي وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي) 70 درصد گزينش آزاد و در تمامي رشته محلهاي مربوط به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي در گروه آزمايشي علوم تجربي 80 درصد گزينش آزاد است.
با توجه به تعداد محدود داوطلبان سهميه‌هاي ايثارگران، رزمندگان و خانواده شهدا و وجود حد نصابهاي علمي مربوط به گزينش آزاد (بند 4 فوق) ، خالي مانده ظرفيت اين گروه به داوطلبان آزاد (بدون توجه به سهميه ) تعلق مي‌گيرد و داوطلبان آزاد فارغ از هر نوع سهميه و تنها بر اساس ملاك نمره كل نهايي بالاتر در زير گروه مربوط پذيرش مي شوند.
