مجتمع متخصصین ایران به نقل از پزشکان بدون مرز - جوندگان در سطح وسيعي به محصولات، قبل و بعد از برداشت خسارت مي زنند. با توجه به اين برآورد مي شود در هر سال ۲۰ درصد ذخاير غذايي جهان توسط جوندگان مصرف يا آسيب مي بيند. جدي ترين مشكلات ايجاد شده توسط جوندگان در زمين هاي كشاورزي بر سر محصولات گرمسيري كشتزارهايي مانند نيشكر، درخت خرما، كاكائو و قهوه و همچنين برنج، ساير غلات و محصولات غذايي اتفاق مي افتد. بطوري كه آب و هواي گرمسيري امكان گسترش گونه هاي زيادي از جوندگان را فراهم مي سازد و عملا جوندگان در هر شرايط آب و هوايي، به غلات و ساير محصولات در انبارها و مزارع حمله مي كنند .
بررسي کتابخانه اي
به گزارش خبرنگار سایت پزشکان بدون مرز به نقل از iranrodents ، قديمي‌ترين مطالعات انجام شده در مورد جوندگان ايران مربوط به بلانفورد (Blanford, ۱۸۷۶) است كه در كتابي تحت عنوان Eastern Persia(۱۸۷۶)شرق ايران به چاپ رسيده است. در اين کتاب به وجود رات سياه در بنادر جنوبي و رات قهوه اي در رشت اشاره شده است. اين دانشمند يادآوري مي کند که رات سياه و رات قهوه اي در داخل فلات ايران وجود ندارد. از نظر اين دانشمند رات سياه بوسيله کشتي به سواحل خليج فارس منتقل شده است (Blanford ۱۸۷۶). دو فيليپني نيز به فقدان رات قهوه اي در ايران اشاره کرده است.
پس از جنگ جهاني دوم انستيتو پاستور ايران تلاش‌جديدي را زير نظر پروفسور بالتازار آغاز كرد. يكي از مطالعات انجام شده بررسي شرايط انتقال طاعون در كردستان است که در کتاب جغرافياي جانوري پستانداران نوشته پروفسور گزاويه ميزون( (Xavier Misonne ۱۹۵۹ از انستيتو سلطنتي علوم طبيعي به آن اشاره شده است. اين کتاب توسط مجري اين طرح به مناسبت نخستين همايش‌مطالعات كاربردي بيوسيستماتيك جوندگان ايران در آبانماه ۱۳۸۰ به فارسي انتشاريافت.
نخستين كتاب فارسي در سال ۱۳۴۳ توسط مهندس فيروز تقي زاده در مورد جوندگان مضر ايران و مبارزه با آنها است تأليف شده است. اين كتاب با همكاري مؤسسه تحقيقات آفات و بيماريهاي گياهي به چاپ رسيده و در سال ۱۳۶۶ تجديد چاپ شد. در سال ۱۳۶۴ كتاب جوندگان از ديدگاه بهداشتي، اقتصادي و نظامي توسط انتشارت سپاه پاسداران انقلاب اسلامي انتشار يافت. اين كتاب شامل ديباچه و مجموعه مقالاتي است كه توسط شركت كنندگان در همايش اهميت بهداشتي جوندگان در تير ماه سال ۱۳۶۲ در دانشكده بهداشت دانشگاه تهران برگزار گرديد.
در سال ۱۳۶۹ كتاب موشها گردآوري علي اكبر سپيدار توسط شركت سميران انتشار يافت، در اين كتاب به ويژگيهاي زيستي جوندگان، خسارت، تنوع بيماريها، مبارزه و معرفي سموم پرداخته شده است. در سال ۱۳۸۰ نخستين همايش پژوهشي كاربرد مطالعات بيوسيستماتيك جوندگان در دانشكده علوم دانشگاه فردوسي مشهد برگزار گرديد و روشهاي شناسايي و مطالعه جوندگان و انگلهاي آنها به صورت عملي آموزش داده شد. مجموعه مقالات اين همايش درسال ۱۳۸۳ توسط گروه پژوهشي جونده شناسي دانشگاه فردوسي مشهد به چاپ رسيد. طي ۳ دهه گذشته مقالات متعددي در مورد معرفي گونه هاي جديد جوندگان ايران در سطح جهان منتشر شده و طرح هاي اجرايي، پايان نامه ها و مقالات متعددي نيز توسط محققان داخلي منتشر شده است .
گونه هاي شناسايي شده جوندگان ايران Wilson and Reeder ۲۰۰۵) ) عبارتند از :
خانواده سنجابSciuridae
۱- سنجاب ايراني،زيرگونه Sciurus anomalus pallescens
۲- سنجاب نخلي Funambulus pennanti
۳- سنجاب ناخن درازSpermophilopsis leptodactylus
۴- سنجاب زميني، Spermophilus xanthoprymnum
۵- سنجاب زميني Spermophilus fulvus
خانواده بيدستر ( Castoridae )
۶- بيدستر اروپاييCastor fiber
خانواده تشي (Hystricidae)
۷- تشي Hystrix indica
خانواده موش دوپا (Dipodidae)
۸- دوپاي‌پنج‌انگشتي‌كوچك،Allactaga elater
۹- موش دوپاي ويليامزيAllactaga williamsi
۱۰-موش دوپاي پنج انگشتي بزرگ Allactaga euphratica
۱۱- موش دوپاي بلوچيAllectaga hotsoni
۱۲- موش دوپاي فيروزAllactaga firouzi
۱۳- موش دوپاي كوچك Pygeretmus pumilio
۱۴- موش دوپاي خراساني Dipus sagitta
۱۵- موش دوپاي سه انگشتي كوچكJaculus jaculus
۱۶- موش دوپاي سه انگشتيJaculus blanfordi
۱۷- موش دوپاي سه انگشتي تالر thaleri Jaculus
خانواده سنجابك درختي Myoxidae
۱۸- سنجابك درختي Dryomys nitedula
۱۹-اشكول Glis glis
۲۰- سنجابك دم موشي Myomimus personatus
۲۱- سنجابك دم موشي ايراني Myomimus setzeri
خانواده Spalasidae
۲۲- موش کور Spalax leucodon
خانواده موش Muridae
زيرخانوادهMurinae
۲۱- موش كشتزار دم درازApodemus witherbeyi
۲۲- موش كشتزار سينه‌زرد Apodemus flavicolis
۲۳- رات قهوه‌اي Rattus norvegicus
بر اساس مطالعات ميزون اين رات در فلات ايران وجود نداشته است؛ بلکه فقط در سراسر كناره درياي خزر و بنادر جنوبي بوشهر و گوادر زندگي مي‌کرده است. R.norvegicus در دهه ۱۳۴۰-۱۳۳۰ به صورت دسته‌هاي كوچكي در تهران وجود داشته و به صورت دسته‌هاي كوچكي از كناره درياي خزر از رشت با كاميون و از طريق بندر شاه سابق، بندرگز، بهشهر يا ساري با قطار به تهران منتقل شده اند. رات نروژي همچنين با كشتي به بنادر ايران وارد شده و در سواحل جنوبي ايران منتشر شده است. عدم دخالت رات نروژي در بيماري طاعون در ايران حائز اهميت به شمار مي‌رود و همه پيش بيني هاي راجع به منشأ آن را در ايران از بين مي برد و مطالعات انستيتو پاستور ايران نيز مبين اين نكته مي باشد (بالتازار و همكاران ،۱۹۴۷ و ۱۹۵۹ ).
در حال حاضر رات نروژي در شمال ايران تهران، مشهد، تبريز و احتمالاً شيراز و سواحل جنوبي ايران يافت مي شود.
۲۴- رات سياه Rattus rattus
ميزون وضعيت رات سياه را تقريباً مشابه رات قهوه‌اي ميداند. در ده ۱۳۴۰-۱۳۳۰اين رات در هيچ جاي فلات ايران وجود نداشته است. در حال حاضر اين رات در سرتاسر سواحل جنوبي ايران و شهرهاي جنوبي ايران مانند شيراز و همچنين تهران وجود دارد. بنابراين احتمالاً رات پس از ايجاد راه آهن جنوب به شمال در دهه ۲۰ ۱۳ به شهرهاي مسير راه از جمله تهران وارد شده است.
۲۵- رات تركستاني Rattus pyctoris
۲۶- موش خانگي Mus musculus
بر خلاف رات، موش خانگي در تمام ايران يافت مي‌شود حتي در دهكده‌هاي بسيار دورافتاده. وانگهي توانايي اين موش در تطابق خود با محيط در مدت چند هفته، امري كاملاً شناخته شده است .
۲۷- موش استپي يا موش گنبد ساز Mus spicilegus
۲۸- موش مقدونيه Mus macedonicus
۲۹- موش‌خاردار Acomys cahirinus
۳۰- رات بوته‌زارهنديGolunda eliotti
۳۱-موش بزرگ Nesokia indica
زيرخانواده جربيل‌ها Gerbillinae
۳۸- جربيل‌بلوچي Gergilluse nanus
۳۹- جربيل پا سفيد Gerbillus cheesmani
۴۰- جربيل عربي Gerbillus dasyurus
۴۱- جربيل بين‌النهرينGerbillus mesopotamiae
۴۲- جربيل‌كرماني Gerbillus aquilus Schlitter
۴۳- جربيل‌هندي Tetra indica
۴۴- جرد ايرانيMeriones persicus
۴۵- جرد هندي Meriones hurrianae
۴۶- جرد پاسرخMeriones vinogradovi
۴۷- جردتريست‌رامMeriones tristrami
۴۸- جرد نيمروزMeriones meridianus
۴۹- جرد ليبيMeriones libycus
۵۰- جرد ناخن زرد Meriones crassus
۵۱- جرد زارودنيMeriones zarodnyi
۵۲- جرد بزرگ Rhombomys opimus
خانواده هامستر دم دراز Calomyscidae
۳۲- هامستر دم دراز Calomyscus bailwardi
۳۳- هامستر دم دراز هزار مسجد Calomyscus mystax
۳۵-هامستر دم دراز البرز elborzensis Calomyscus
۳۴-هامستر دم دراز ايرانيCalomyscus urartensis
خانواده هامستر دم کوتاه Cricetidae
۳۵- هامستر مهاجر Cricetulus migratorius
۳۶- هامستر براندت Mesocricetus brandti
۳۷- هامستر طلاييMesocricetus auratus
زيرخانواده ولهاArvicolinae= Microtinae
۵۳- ول حفار شمالي، Ellobius talpinus
۵۴- ول حفار جنوبي Ellobius fuscocapillus
۵۵- ول حفار كردي Ellobius lutescens
۵۶- ول آبزي، Arvicola amphibius
۵۷- ول علفزار افغاني Blanfordimys afghanus
۵۸- ول علفزارزيرزمينيMicrotus subterraneus
۵۹-ول اجتماعي Microtus socialis
۶۰- ول ايرانيMicrotus irani
۶۱- ول معموليMicrotus arvalis
۶۲- ول خراسانيMicrotus transcaspicus
۶۳- ول كرماني Microtus kermanensis
۶۴-ول آذريMicrotus schelkovinkovi
ول برزگ Microtus majori
ول گنتر Microtus guentheri
۶۵- ول برفيChionomys nivalis
اين گونه ها هر يک از ديدگاهي داراي اهمميت اند. تعدادي از آنها از ديدگاه کشاورزي به عنوان آفت گياهان مورد توجه متخصصان دفع آفات گياهي هستند و تعدادي به عنوان موش هاي حاشيه شهري مورد توجه متخصصان بهداشت محيط از دير باز بوده اند و تعدادي نيز از نظر تنوع زيستي و ذخاير ژنتيکي ايران داراي اهميت اند. تشخيص مرز بين جوندگان شهري و وحشي مشکل است.
در حاشيه شهرها تلفيقي از هر دو نوع جونده اعم از موشهاي شهري و وحشي ديده مي شوند. بنابراين يکي از نقاط قوت مبارزه با موش ها اطلاع از تنوع تاکسونوميک گونه هاي موش ايران است. همچنين اطلاعات جامعي که در مورد بيواکولوژي موش ها در سطح منطقه و جهان وجود دارد. ولي نبايد از نظر دور داشت که گونه ها داراي ساختار جمعيتي هستند و هر يک از موش هاي ذکر شده مي توانند داراي سازش هاي موضعي خاصي باشند که با تصور غالب از موش مورد نظر تفاوت دارد. اين نکته يکي از چالش هاي اصلي هر دستگاه اجرايي و يا بخش خصوصي براي مبارزه با موش هاي شهري و حاشيه شهري است.
يکي ديگر از چالش ها و نقاط ضعف در مبارزه با موش ها عدم توجه به صحت شناسايي گونه ها است. امروزه سرمايه گذاري قابل توجهي در اين قسمت از مطالعات کاربردي در سطح جهان صورت مي گيرد و اولويت خاصي به اين‌علم در مطالعات کاربردي داده مي‌شود. چالش ديگر عدم توجه به مسئله زير گونه ها است. توجه به زير گونه هاي هر گونه موش به تکميل اطلاعات محققان کمک مي کند.
چالش ديگر در مطالعات کاربردي اکتفا به حداقل اطلاع از رده بندي جوندگان است. کشور ما داراي تنوع قابل توجهي از نظر جوندگان است و فقط بخشي از آن در مطالعات کاربردي مورد توجه اند. حال آنکه در هر گوشه اي از کشور گونه اي خاص موضوع مبارزه مي باشد و دست اندرکاران مبارزه لازم است با رده بندي موش ها آشنا باشند.
جغرافياي طبيعي ايران و محل شهرهاي آسيب پذير نسبت به موش ها
ايران فلات مرتفعي است كه در عرض جغرافيايي متوسط (۲۵ تا ۳۹ درجه عرض جغرافيايي) واقع شده‌است كه كوهها در برگرفته‌اند و با امتداد و پيوستگي قابل توجهي درآن دامن گسترده‌اند. جبهه بيروني پيرامون فلات ايران برخلاف داخل كه استيپ هاي خشك هستند، غالباً مرطوب بوده و حتي در نواحي درياي خزر بسيار پرآب مي‌باشند. اين سرزمين پهناور از تأثيرات دريا بسيار دور است و ارتفاع متوسطي از سطح دريا( ۱۰۰۰-۱۵۰۰ متر ) و دو فرو رفتگي را در بر مي‌گيرد: دشت كوير درمركز (ارتفاع ۴۵۰ متر)، و دشت لوت درشرق ( ارتفاع ۳۶۰ متر) كه هر دو در زمرة گرم‌ترين بيابانهاي كره زمين به شمار مي‌روند.
شكل ۱- نقشه جغرافياي طبيعي ايران
فلات ايران (شكل ۱)، به جز مناطق كوهستاني ارمنستان و افغانستان، در ساير نقاط از هر طرف توسط زمينهاي پست و كم ارتفاع احاطه شده است : مانند بين‌النهرين درغرب ( ارتفاع ۵۰ + متر)، تركمنستان ( ارتفاع كمتر از ۱۰۰متر ) درشمال، سيستان (ارتفاع ۴۵۰متر) درشرق و دشت ساحلي اقيانوس هند و خليج فارس در جنوب. تنها همين ويژگيي كفايت مي‌كند تا از نظر جغرافياي زيستي به شهرهاي بزرگ مانند تهران، اصفهان، شيراز، مشهد، رشت، بندر عباس، بوشهر و چاه بهار توجه شود که هر کدام در وضعيت توپوگرافيک و اقليمي خاصي قرار گرفته است. موانع مهمي راههاي نفوذ به داخل ايران را سد مي‌كنند و امکان نفوذ موش ها از خارج کشور به طور طبيعي به داخل کشور محدود است.
در ناحيه شمال، رشته كوههاي البرز از استپ مغان شروع مي‌شود و بدون انقطاع تا مشهد امتداد مي‌يابد. رشته كوههاي ارمنستان و قره‌داغ زنجيره فوق را به سمت شمال غرب‌گسترش مي‌دهد. درغرب، رشته كوههاي موازي و بسيار مرتفع كردستان و زاگرس، اين فلات را از زمينهاي پست عراق جدا مي‌سازد.
در جنوب نيز رشته كوههاي بلند و پيوستة بختياري و لارستان و مكران به چشم مي‌خورد. و سرانجام در شرِق، موانع بامپوشت و پلنگ كوه قرار گرفته‌اند. البته سيستان( زابلستان ) از اين مجموعه رشته كوههاي تقريباً لاينقطع خارج است.
به همين ترتيب در داخل كشور نيز موانعي وجود دارد: فلات توسط رشته كوههاي بلندي به بخشهاي كم و بيش دور و نزديك تقسيم مي‌گردد و دو فرو رفتگي بياباني كوير مركزي و كوير لوت از مهمترين موانع داخلي آن است. با توجه به مبادي ورودي و خروجي کالا مشخص مي شود که بنادر و سواحل خليج فارس، شهرهاي حاشيه در ياي خزر و ميسرهاي انتقال کالا از بنادر به تهران و يا از تهران به مشهد و ساير شهرها از نظر نقل و انتقال موش ها بسيار آسيب پذير تر مي باشند.مبارزه با موش ها در مناطق گرم و مرطوب بندر عباس و بوشهر با موش هاي تهران و تبريز و يا نهبندان کاملاً متفاوت است (جغرافياي جانوري پستانداران ايران جمشيد درويش ۱۳۸۰).
از بين گونه هاي زير که در فلات ايران يافت مي شوند تعدادي در محيط شهري و حاشيه شهري يافت مي شوند. اين گونه ها عبارت اند از:
۱- رات قهوه‌اي Rattus norvegicus : عموماً در تهران، مشهد، سبزوار، شيراز، تبريز, سواحل درياي خزر و خليج فارس .
۲- رات سياه Rattus rattus عموماً در تهران، شيراز، سواحل خليج فارس.
۳- موش خانگي Mus musculus در تمام شهرها و روستاهاي ايران.
۳- موش بزرگ Nesokia indica در حاشيه شهرها تهران، مشهد، گناباد، سراوان.
۴- جربيل‌هنديTatera indica ايرانشهر، چاه بهار، زابل، تر بت جام، نهبندان، کرمان.
۵- جرد ايرانMeriones persicus نواحي صخره اي حاشيه شهرها در تمام ايران ديده مي شود. ارجمله کردستان، آذربايجان، شيراز، بيرجند.
۶- جرد ليبي Meriones libycus حاشيه اکثر شهرها: تهران، مشهد، يزد، اصفهان، شيراز، زاهدان، سرخس، گنبد کاووس، بجنورد و بيرجند.
۷- جرد پاسرخ Meriones vinogradovi: حاشيه شهري کردستان , آذربايجان , قزوين.
۸- جردتريست‌رام Meriones tristrami حاشيه شهري تهران، همدان، کردستان، آذربايجان.
۹- جرد بزرگ Rhombomys opimus حاشيه شهرها، مشهد، اصفهان، يزد، دشت ترکمن، بلوچستان شيراز.
۱۰- هامستر مهاجر Cricetulus migratorius: به جز کويرها و سواحل خليج فارس در همه جا حضور دارد. در حاشيه شهر ها، يا داخل شهر ( مشهد ) ديده مي شود.
۱۱- ول آبزي،Arvicola amphibious دماوند، آستارا، قروه، مريوان، تويسرکان.
۱۲- سنجاب زميني Spermophilus fulvus : به صورت داخل شهري ( مشهد) و حاشيه شهري مشهد، زنجان.
مراحل انجام مطالعات ميداني
هدف از انجام مطالعات ميداني بدست آوردن اطلاعات مورد نيار در خصوص ميزان وفور موش ها، فون موش ها و تعيين چالش ها و ارائه راهکارهاي لازم براي اجراي يک طرح موفق مبارزه تلفيقي در شرايط مختلف محيطي مي باشد. اين مطالعات مي تواند منجر به انجام هماهنگي هاي درون بخشي و برون بخشي در بين دستگاه هاي اجرايي، اصلاح و شفاف سازي قوانين و مقررات موجود و تعيين استراتژي هاي کوتاه مدت و بلند مدت در امر مبارزه با موش گردد.
مراحل اجراي مطالعات ميداني به شرح زير است:
۱- انتجاب ايستگاه هاي مورد مطالعه در کانون هاي آفت , درج مختصات جغرافيايي و درج داده هاي مربوط به فعاليت موش ها در محل
۲- شناسايي گونه آفات
۳- تهيه تجهيزات فيريکي و سموم مطابق با آفت شناسايي شده
۴- جمع آوري
۵- تحليل آماري
۶- جمع بندي نتايج
لینک مرتبط :
http://www.pezeshk.us/?p=16253
